Wychowanie to działalność z jednej strony praktykowana powszechnie, a z drugiej niezwykle trudna, nastręczająca wiele kłopotów i wątpliwości; wiąże się ze stereotypowymi przekonaniami ułatwiającymi podjęcie decyzji w sytuacjach związanych z dziećmi.
Jednym z silnych stereotypów jest przeświadczenie o wyjątkowej skuteczności kar w wychowaniu, szczególnie zaś – kar fizycznych. Kary te przybierają wiele zróżnicowanych postaci, bo też pojęcie to jest niezwykle pojemne – od klapsów, czyli uderzeń w pupę otwartą dłonią, przez uderzenia w twarz, szarpanie, potrząsanie, ciągnięcie za włosy, szczypanie, po kopanie i uderzanie z użyciem różnych przedmiotów. Wielu rodziców oburza się, słysząc określanie takich zachowań jako przypadków przemocy – ich zdaniem to metody dyscyplinowania dziecka, do jakich może (a nawet powinien!) sięgać rodzic, aby zwalczyć nieposłuszeństwo i inne trudne zachowania dziecka.
Wszystko wskazuje na to, że my, ludzie, stosowaliśmy wobec swoich dzieci takie oddziaływania właściwie od zawsze, jeszcze zanim opanowaliśmy pismo. Informacje o biciu dzieci spotykamy w źródłach ze wszystkich epok, a XX wiek, ogłoszony wiekiem dziecka, niewiele zmienił. Media regularnie donoszą o kolejnych przypadkach dzieci skatowanych przez swoich rodziców czy opiekunów.?
Badania UNICEF-u z 2014 roku, przeprowadzone na wszystkich kontynentach wskazują, że wciąż ponad trzy czwarte dzieci podlega karom fizycznym. Dwie trzecie amerykańskich rodziców przyznaje się do bicia i stosowania klapsów wobec dzieci w wieku półtora–trzech lat. Ale aż 85% amerykańskich nastolatków twierdzi, że stosowano wobec nich różne kary fizyczne. Podobne wyniki uzyskano we Francji (85% rodziców stosuje klapsy). W Polsce od lat 90. XX w. prowadzone są badania zarówno postaw wobec kar fizycznych, jak i stosowania tych kar w wychowaniu dzieci. Ich wyniki wskazują co prawda na powolne zmniejszanie się aprobaty dla takich metod wychowania, ale daleko nam jeszcze do możności stwierdzenia, że polscy rodzice nie biją swoich dzieci. A przecież od 2010 roku mamy prawo zakazujące stosowania kar cielesnych, wiedzę o istnieniu prawnego zakazu stosowania kar fizycznych deklaruje mniej niż połowa dorosłych Polaków i nieco więcej (50%) rodziców dzieci do lat 18 (a więc ludzi reprezentujących nieco młodsze pokolenierodziców).
Postawy dorosłych Polaków wobec bicia dzieci
Wielu rodziców traktuje wprowadzanie
regulacji prawnych w tym zakresie jako ograniczanie ich władzy rodzicielskiej,
próby pozbawiania przynależnych im praw, ingerowanie w sprawy wewnątrzrodzinne.
Z badań Fundacji Dzieci Niczyje (obecnie Fundacji Dajemy Dzieciom Siłę) z 2009
roku (a więc przed wprowadzeniem nowych regulacji prawnych) wynika, że zaledwie
jedna trzecia Polaków to zdecydowani przeciwnicy bicia dzieci. Blisko połowa
(45%) sądzi, że w zasadzie rodzice nie powinni posługiwać się biciem – chyba że
zachowanie dziecka tego wymaga (sic!). Dodatkowo 16% (a więc co szósty badany)
traktuje bicie jako ważną metodę wychowania, pozostającą w gestii rodziców.
Proszeni o ocenę pomysłu wprowadzenia prawnego zakazu bicia dzieci, dorośli
ujawnili przewagę jego zwolenników nad przeciwnikami (50% do 33%). Ale uwaga! –
wśród zwolenników regulacji prawnych w tej kwestii aż 90% wiąże zakaz jedynie z
silnym biciem, dopuszczając stosowanie klapsów! Niewłączanie przez badanych
klapsów do zakresu pojęcia „bicie dziecka” znajduje potwierdzenie w postawach
wobec
podejmowania interwencji przez osoby trzecie, świadków zdarzenia – o ile 90%
dostrzega zasadność takiej interwencji, kiedy dziecko dostaje silne lanie (np.
z użyciem jakiegoś przedmiotu), to aż 60% badanych wyklucza interwencję, kiedy
rodzic wymierza klapsy (postrzegane jako dopuszczalne sposoby dyscyplinowania
dzieci). Pytani o własne doświadczenia ze stosowaniem kar fizycznych wobec
dzieci przyznawali się najczęściej, że stosowali klapsy (69%), ale co piąty z
badanych bił dziecko, używając pasa, a 7% stosowało uderzenie w twarz. Aż 6% badanych
przyznało się do pobicia, które doprowadziło do urazu fizycznego.
Przyczyny akceptacji kar fizycznych
Dlaczego wciąż tak wielu z nas jest
przekonanych o wyjątkowej skuteczności kar fizycznych? Przede wszystkim
dlatego, że mamy z nimi do czynienia od wczesnego dzieciństwa – powszechność
ich występowania i akceptacji sprawia, że zanim dorośniemy do pełnienia ról
rodzicielskich, już mamy zakodowane w pamięci wielokrotnie doświadczane (lub
tylko obserwowane) radzenie sobie przez rodziców
z trudnym zachowaniem dziecka przez klapsy, uderzenia, potrząśnięcia.
A modelowanie to bardzo ważny, nieświadomie przebiegający rodzaj uczenia się.
Jednak chyba najważniejszą przyczyną stosowania kar fizycznych jest przekonanie o ich skuteczności. Otóż wymierzenie klapsa czy uderzenie dziecka wykonującego jakąś naganną czynność od razu ją przerywa, a zatem wywołuje natychmiastową zmianę zachowania. Sceptycy mówią, że mamy do czynienia nie tyle z wyeliminowaniem ukaranego zachowania, co raczej z jego przerwaniem i odroczeniem do czasu, aż zniknie ryzyko kary. Jak mówił B.F. Skinner, jeden z głównych teoretyków behawioryzmu, kierunku wyjaśniającego kształtowanie zachowań poprzez stosowanie nagród i kar, kara często uczy, jak jej unikać. Niemniej jednak rodzic jest często zachwycony faktem natychmiastowego zniknięcia niepożądanego zachowania i utwierdza się w przekonaniu, że w tych starych metodach postępowania z dziećmi jest jednak sporo racji.
Aprobowanie i stosowanie kar fizycznych jest tak częste także dlatego, że rodzice najczęściej biją swoje dzieci impulsywnie, pod wpływem zdenerwowania i złości, wywołanych zachowaniem dziecka. Wymierzenie klapsów czy uderzeń zużywa nadwyżkę rodzicielskiej energii, jaka pojawiła się wraz z emocjami – rodzic odzyskuje równowagę, czuje przyjemny spadek napięcia. A zatem bicie pomogło! Z tego punktu widzenia bicie dziecka jest nie tyle metodą wychowawczą, co sposobem rozładowywania rodzicielskich emocji (czasami zresztą mało związanych z dzieckiem…). Posługiwaniu się biciem, i w ogóle przemocą wobec dziecka, sprzyja typowy dla wielu współczesnych rodzin permanentny brak czasu, pośpiech, zmęczenie, niewyspanie. Przyczyniają się one do łatwego odczuwania irytacji, złości, które znikają dopiero po rozładowaniu poprzez bicie. Dodajmy jeszcze do powyższych przyczyn brak kompetencji wychowawczych u rodziców – umiejętności słuchania, przekonywania, łagodzenia napięć, umiejętnego zachęcania i motywowania dziecka. Nie rodzimy się przecież z kompletem tych umiejętności, ale nikt nas ich nie uczy. Rodzice często odczuwają bezradność i bezsilność wobec swoich dzieci, co sprzyja z jednej strony pojawianiu się frustracji, a z drugiej – powielaniu przez nich stereotypowych sposobów postępowania wobec dzieci i w sumie prowadzi do wymierzenia klapsów lub lania.
Skutki stosowania kar fizycznych
Psychologowie twierdzą dziś, że bicie dzieci, w tym także wymierzanie im
klapsów, jest i nieskuteczne, i szkodliwe. Podobne głosy dołączają
przedstawiciele pedagogiki, medycyny, nauk biologicznych. Wspomniano już o
pozornej tylko skuteczności kar fizycznych. Przecież w wychowaniu nie
chodzi o to, by dziecko zachowywało się
w pożądany sposób w obecności rodzica, ale by zachowywało się tak W OGÓLE,
także, gdy rodzic jest nieobecny. A tego kary nie zapewniają. Co gorsza, u
dzieci, wobec których rodzice stosują klapsy czy bicie, stwierdza się często
generalizację hamowania – dziecko jest apatyczne, bierne, bez inicjatywy, bo z
jego doświadczenia wynika, że najbezpieczniej jest nic nie robić. U części
dzieci narasta gotowość do zachowań agresywnych (podwójny mechanizm: radzenie
sobie w ten sposób
z frustracją oraz przejmowanie od rodzica gotowości do rozwiązywania
nieporozumień i wymuszania ustępstw poprzez agresję). Zarówno lekarze, jak
i psychologowie zwracają uwagę na częste zaburzenia emocjonalne u bitych dzieci
(z dominującymi stanami lękowymi). Dzieci te nie mają poczucia bezpieczeństwa,
co wzmagane jest często stwierdzanym unikaniem przebywania ze stosującym kary
fizyczne rodzicem.
Amerykańscy badacze E. Gershoff i A. Grogan-Kaylor opublikowali niedawno wyniki metaanalizy obejmującej ponad 70 badań, prowadzonych w ciągu ostatnich 50 lat na 161 tys. dzieci wychowywanych bez kar fizycznych, z wykorzystywaniem klapsów lub innych form bicia (6). Porównywano 111 charakterystyk, ujętych w 17 głównych aspektów funkcjonowania (np. samoocena, osiągnięcia szkolne, relacje z kolegami i z rodzicami, przejawiane zaburzenia eksternalizacyjne itp.). Okazało się, że w ŻADNYM z nich dzieci otrzymujące klapsy nie były lepsze od pozostałych – ani nie wywiązywały się lepiej ze swoich obowiązków, ani nie były grzeczniejsze. Natomiast aż w TRZYNASTU (z analizowanych 17) aspektach dzieci karane klapsami uzyskały gorsze rezultaty, m.in. mniej wierzyły w siebie, gorzej się uczyły, miały mniej przyjaciół i były mniej lubiane przez rówieśników. Badacze podkreślają, że niegroźne w powszechnej opinii i stosowane przez wielu rodziców klapsy prowadzą do podobnie negatywnych skutków, jak bicie z użyciem paska czy kabla.
Opracowano w oparciu o artykuł Aleksandry Piotrowskiej „Bicie dzieci a wychowanie” [W]: Świat problemów
Urszula Żal-Jankowska